Leksykon
Zachęcamy do zapoznania się z opracowanym przez członków Stowarzyszenia zestawem podstawowych terminów używanych w muzeach w ramach realizacji procedur wchodzących w zakres zarządzania zbiorami muzealnymi. Leksykon jest otwartym zbiorem haseł. Zapraszamy Was do jego współtworzenia. Propozycje haseł wraz z ich definicjami można przesłać mailem o tytule Leksykon na adres: adm.psim@gmail.com.
B
Badania archeologiczne – działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego (art. 3 pkt 11 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).
D
Dane ewidencyjne – zestaw danych, opisujących zbiory muzealne, obowiązkowo określonych w Rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach oraz uzupełniających, określonych zarządzeniami wewnętrznymi dyrektora muzeum.
Depozyty – obiekty zdeponowane przez ich właścicieli w muzeum na podstawie stosownych umów; wpisane do księgi depozytów i posiadające opracowane karty ewidencyjne. Obiekty przyjęte długoterminowo do muzeum (depozytariusza) na podstawie umowy odpowiedniej określającej warunki użyczenia oraz termin jego obowiązywania, z załączonym dokładnym opisem obiektu wraz z jego wyceną. Akt fizycznego przyjęcia depozytu dokumentuje protokół zdawczo-odbiorczy.
Dokumentacja badań archeologicznych – pisana, cyfrowa i graficzna dokumentacja powstała w trakcie opisu, analizy, porządkowania dokumentacji badań i pozyskanych zabytków archeologicznych oraz przygotowywania sprawozdań dotyczących stanowiska, jednostek stratygraficznych, zespołów znalezisk, zabytków lub próbek.
Dokumentacja ewidencyjna – dokumentacja umożliwiająca identyfikację każdego znajdującego się w muzeum obiektu. Na dokumentację ewidencyjną składają się: karty ewidencyjne obiektów, inwentarze muzealiów, księgi depozytów, dokumentacja badań archeologicznych i innych badań terenowych, pozwalające zidentyfikować jednostkowo każdy obiekt znajdujący się w zbiorach muzeum. Dyrektor muzeum może również wprowadzić, w zależności od potrzeb, inne, dodatkowe rodzaje ewidencji.
E
Element obiektu złożonego – jeden z elementów składających się na obiekt złożony (np. dzbanek z pokrywką, butelka z korkiem). Elementy obiektu złożonego często oznaczane są literowo: a, b, c, itd. Poszczególne elementy obiektu złożonego nie są liczone w statystykach, nie są sztukami inwentarzowymi, nie zwiększają liczby pozycji inwentarzowych. Jest to forma ewidencjonowania wynikająca z tradycji muzealnej, ułatwiająca zarządzanie obiektami, nie wymagana rozporządzeniem ewidencyjnym.
Element zespołu – jeden element z grupy elementów tworzących zespół (np. jeden rysunek lub grafika z teki, krzesło z kompletu mebli, łyżka z kompletu sztućców). Poszczególne elementy zespołu są liczone w statystykach jako sztuki inwentarzowe, ale nie zwiększają liczby pozycji inwentarzowych. Sposób ewidencjonowania zespołów jest opisany w rozporządzeniu ewidencyjnym.
Ewidencjonowanie – podstawowe czynności muzealne, polegające na wpisie dokonanym odpowiednio w obowiązkowej dokumentacji ewidencyjnej: karcie ewidencyjnej, inwentarzu muzealiów prowadzonym w formie księgi papierowej lub w formie elektronicznej, księdze depozytów, rejestrze zbiorów pomocniczych, pozwalającym zidentyfikować każdy ze znajdujących się w muzeum obiektów.
I
Inwentarz jednostek stratygraficznych – spis wszystkich wyróżnionych jednostek stratygraficznych zawierający szczegółowe opisy dotyczące ich lokalizacji, wymiarów i relacji stratygraficznych.
Inwentarz muzealny – spis wszystkich muzealiów prowadzony w formie ksiąg inwentarzowych.
J
Jednostka stratygraficzna – jednostka stratyfikacji, zwykle: konstrukcja, wkop lub warstwa rejestrowana osobno podczas archeologicznych badań terenowych, będąca źródłem archeologicznym i zawierające takie źródła (ruchome zabytki archeologiczne).
K
Karta ewidencyjna – karta w formie papierowej lub elektronicznej zakładana obowiązkowo dla każdego obiektu będącego muzealium lub depozytem, zawierająca dane zgodne z rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach.
Kolekcja – obiekty muzealne będące w posiadaniu muzeum, magazynowane i przechowywane przez nie dla celów ekspozycyjnych, badawczych oraz dla zachowania ich dla przyszłych pokoleń. Dokumentacja i zabytki archeologiczne zgromadzone w wyniku pojedynczych badań archeologicznych są częścią składową kolekcji. Kolekcja muzealna stanowi część ogółu zbiorów znajdujących się pod opieką muzeum.
Komisja Nabytków – ciało doradcze dyrektora muzeum w zakresie podejmowania decyzji o przyjęciu obiektów do zbiorów muzeum, rekomendujące oferty obiektów do zbiorów, gdy są spełniona kryteria określone w polityce gromadzenia zbiorów.
Konserwacja – procedury i procesy badania, oczyszczenia, stabilizacji i restauracji zabytków, w tym archeologicznych w kontrolowanych warunkach.
Księga inwentarzowa – księga prowadzona w muzeum zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach, stanowiąca zapis inwentarza muzealnego. Księga inwentarzowa może być prowadzona w formie elektronicznej, pod warunkiem tworzenia z niej wydruków oraz tradycyjnej, pisanej ręcznie.
M
Muzealia – rzeczy ruchome i nieruchomości stanowiące własność muzeum i wpisane do odpowiedniej księgi inwentarzowej. Muzealia stanowią dobro narodowe (art. 21. ust. 1 ustawy o muzeach).
N
Numer inwentarzowy (ewidencyjny, identyfikacyjny) – unikatowy numer przypisany każdemu obiektowi muzealnemu wpisanemu do ewidencji, umożliwiający jego jednostkową identyfikację. W muzeach, w przypadku obiektów wpisanych do ksiąg inwentarzowych, numer taki nazywamy zgodnie z rozporządzeniem – inwentarzowym. W przypadku innej ewidencji, można mówić odpowiednio – o numerach depozytowych, ewidencyjnych lub ogólnie – identyfikacyjnych, choć tradycyjnie w muzeach, identyfikator obiektu nazywa się najczęściej właśnie „numerem inwentarzowym”, nawet gdy chodzi np. o tzw. księgę zbiorów pomocniczych lub inny rejestr.
O
Obiekt pojedynczy – jeden obiekt, będący składnikiem zbiorów muzeum. Jest ewidencjonowany przez wpis do odpowiedniego rejestru. W księgach inwentarzowych i depozytowych jest to jednocześnie jedna pozycja, liczona jako jedna sztuka.
Obiekt poza ewidencją – obiekt znajdujący się w muzeum, niewpisany do inwentarza muzealnego ani do księgi depozytów czy innego rejestru, a kwalifikujący się do ujęcia w dokumentacji ewidencyjnej.
Obiekt złożony – obiekt składający się z dwóch i więcej części/elementów stanowiących wspólnie jeden obiekt (np. dzbanek z pokrywką, filiżanka ze spodkiem, butelka z korkiem). Składowe części jednego przedmiotu otrzymują wspólny numer ewidencyjny, łamany oznaczeniem literowym, określającym poszczególne elementy składnika zbiorów muzealnych. Jest to jedna pozycja inwentarzowa, liczona jako jedna sztuka. Poszczególne elementy obiektu złożonego nie są liczone w statystykach (w odróżnieniu od zespołów), nie są osobnymi sztukami, zatem nie zwiększają liczby pozycji inwentarzowych.
Objęcie w posiadanie – moment fizycznego pozyskania do zbiorów obiektów nabytych w formie darowizny, zakupu lub depozytu. Fakt objęcia w posiadanie (przejęcia) potwierdza się protokołem zdawczo-odbiorczym.
Ochrona zabytków – działania podejmowane przez organy administracji publicznej, o których mowa w art. 4 ustawy o ochronie zabytków:
- zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie.
- zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków.
- udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków.
- przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę.
- kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków.
- uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.
Opieka nad zabytkiem – opieka sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza zabytku polegająca, w szczególności, na zapewnieniu warunków, o których mowa w art. 5 ustawy o ochronie zabytków.
- naukowego badania i dokumentowania zabytku.
- prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku.
- zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie.
- korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości.
- popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.
Opracowanie ewidencyjne zbiorów – podstawowe dokumentacyjne czynności muzealne, polegające na określeniu danych identyfikacyjnych obiektu zgodnie z ustalonym zakresem.
P
Polityka gromadzenia zbiorów – dokument określający ogólne kierunki gromadzenia, specjalizację, metody doboru obiektów do zbiorów muzeum. Polityka ma na celu zapewnienie nabywania obiektów zgodnie z profilem, zadaniami, wymaganiami muzeum. Wskazuje kolekcje gromadzone i rozwijane przez muzeum.
Pozwolenie na prowadzenie badań archeologicznych – decyzja administracyjna, zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt 5 u.o.z.o.z. prowadzenie badań archeologicznych wymaga uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Obowiązek ten obejmuje nie tylko prowadzenie badań przy zabytkach archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków, lecz przy wszystkich obiektach spełniających definicję zabytku archeologicznego z art. 3 pkt 4 u.o.z.o.z. Tryb i sposób wydawania pozwolenia na prowadzenie badań archeologicznych reguluje Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 02 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków – w § 9 wskazano wymagane elementy wniosku o wydanie pozwolenia na prowadzenie badań archeologicznych, zaś w § 18 określono obligatoryjne oraz fakultatywne składniki pozwolenia na prowadzenie tych badań.
Pozycja inwentarzowa – obiekt wpisany do inwentarza pod określonym numerem (jeden wpis w księdze inwentarzowej muzeum). Na jedną pozycję inwentarzową, może składać się jeden obiekt lub wiele obiektów (sztuk) – jest to wówczas zespół obiektów lub kilka elementów stanowiących całość będących jednym obiektem (sztuką) – jest to obiekt złożony.
Prawo własności – forma prawna korzystania z rzeczy, w której ramach osoba uprawniona korzysta z największego zakresu uprawnień względem rzeczy, jakim w zależności od systemu prawa w danym państwie może się posługiwać podmiot prawny. W polskim systemie prawnym zakres pojęcia określa artykuł 140 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym: „W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą”.
Promesa – dokument potwierdzający gotowość muzeum lub innej jednostki organizacyjnej do przyjęcia zabytków archeologicznych odkrytych w trakcie prowadzenia badań archeologicznych.
Przedmiot – obiekt niezakwalifikowany jako muzealium, ewidencjonowany na zasadach ogólnych (np. w rejestrze zbiorów pomocniczych).
Przeniesienie prawa własności – procedura, w wyniku której następuje przeniesienie własności dokumentacji i zabytków archeologicznych na rzecz nowego właściciela. W Polsce, w myśl art. 35 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, zabytki archeologiczne są własnością Skarbu Państwa. Wojewódzki konserwator zabytków może, w drodze decyzji, przekazać je w depozyt muzeum lub innej jednostce organizacyjnej. Następnie na wniosek dyrektora muzeum lub innej jednostki organizacyjnej może przekazać je na własność, również w drodze decyzji administracyjnej.
Przypadkowe odkrycie lub znalezienie zabytku archeologicznego – zgodnie z zapisami art. 33. 1. u.o.z.o.z. kto przypadkowo znalazł przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, jest obowiązany, przy użyciu dostępnych środków, zabezpieczyć ten przedmiot i oznakować miejsce jego znalezienia oraz niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu tego przedmiotu właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
S
Skarb Państwa – instytucja reprezentująca państwo jako właściciela majątku państwowego w stosunkach cywilno-prawnych. Zabytki archeologiczne są własnością Skarbu Państwa, którego interesy zabezpiecza i reprezentuje w tym zakresie Wojewódzki Konserwator Zabytków.
System do ewidencji i zarządzania zbiorami – aplikacja służąca do elektronicznego prowadzenia dokumentacji muzealiów oraz zarządzania nimi. Powinien bazować na ustandaryzowanym, kontrolowanym słownictwie służącym do opisu obiektów oraz do celów administracyjnych.
W
Wojewódzki Konserwator Zabytków – kierujący wojewódzkim urzędem ochrony zabytków, wykonuje zadania z zakresu ochrony dóbr kultury wynikających z obowiązujących przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Do zadań wojewódzkiego konserwatora zabytków należy w szczególności: realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie, przygotowanie projektów decyzji o wpisie do rejestru zabytków, wydawanie zgodnie z właściwością, decyzji, postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych, sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytkach oraz badań archeologicznych, opiniowanie studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz projektów nowych inwestycji w strefach ochrony konserwatorskiej, opiniowanie i uzgadnianie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, opracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów, upowszechnianie wiedzy o zabytkach.
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków – organ administracji rządowej zespolonej, wykonuje zadania wynikające z ustawy z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017 poz. 2187 ze zm.) oraz pozostałych przepisów związanych z ochroną zabytków, jak również zadania zlecone przez Generalnego Konserwatora Zabytków.
Z
Zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową (art. 3 pkt 1 ustawy o ochronie zabytków).
Zabytek archeologiczny – zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem (art. 3 pkt 4 ustawy o ochronie zabytków).
Zabytki archeologiczne masowe (materiał masowy) – ruchome zabytki archeologiczne występujące we fragmentach nie pozwalających na zrekonstruowanie formy jak np. skorupy naczyń glinianych, a także te kategorie zabytków, których jednoznaczna ilościowa identyfikacja nie jest możliwa oraz nie posiadające śladów obróbki ludzkiej. Zabytki masowe to często bardzo liczne i drobne fragmenty ceramiki, a także polepa, żużel, kości zwierzęce itp. Nie mają one walorów estetycznych czy wystawienniczych – są raczej nośnikiem wartości naukowych.
Zabytki archeologiczne wydzielone (zabytki specjalne) – ruchome zabytki archeologiczne całe oraz z niewielkimi ubytkami, a także te części i fragmenty obiektów, na podstawie których możliwa jest ilościowa identyfikacja pierwotnie całych przedmiotów. Zabytki wydzielone są cenniejsze, bo rzadsze – o wysokiej wartości materialnej i nadające się do eksponowania – stanowiły ułamek odkrywanych zasobów.
Zbiory – całość muzealiów, zabytków, przedmiotów oraz depozytów będących w posiadaniu muzeum mających wartość artystyczną, historyczną lub naukową (zabytki, muzealia, depozyty, zbiory pomocnicze).
Zespół – to grupa elementów zespołu stanowiących integralną całość (np. teka, komplet mebli, sztućców), zapisanych pod jedną pozycją inwentarzową, ale liczoną jako wiele sztuk inwentarzowych. Wszystkie elementy zespołu otrzymują wspólny numer ewidencyjny, łamany przez liczbę określającą ilość jego elementów. Wpis następuje pod jedną pozycją inwentarzową, ale każdy element zespołu liczony jest jako jedna sztuka. Sposób ewidencjonowania zespołów reguluje rozporządzenie ewidencyjne.
Zespół źródeł archeologicznych – zbiór źródeł archeologicznych (znalezisk) pozyskanych w trakcie jednych badań archeologicznych w jego ostatecznej formie, tj. przeznaczonego do zachowania długoterminowego dla przyszłych pokoleń.
Ź
Źródła archeologiczne – artefakty, ekofakty, pozostałości środowiska naturalnego, odpady produkcyjne pozyskane w wyniku badań archeologicznych.